kuran kıssalarından: age 1 bilimname XVI, 2009/1, 213-237 “VE TAHTININ ÜZERİNE BİR CESET BIRAKTIK” 38 SÂD 34. ÂYETİ İLE İLGİLİ TARİHSEL BİR OKUMA

http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D02237%5C2009_16/2009_16_ATESA.pdf dosyasının html sürümüdür.
G o o g l e taradığı belgelerin otomatik olarak html sürümlerini oluşturur.

Page 1

bilimname XVI, 2009/1, 213-237

“VE TAHTININ ÜZERİNE BİR CESET BIRAKTIK” 38 SÂD 34.

ÂYETİ İLE İLGİLİ TARİHSEL BİR OKUMA1

M.O. Klar

SOAS (School of Oriental and African

Studies), LONDRA ÜNİVERSİTESİ

Çeviren: Abdurrahman ATEŞ

İnönü Ü. İlahiyat F

aates@inonu.edu.tr

İslam’daki Süleyman şahsiyeti, Kur’an’da dört pasajda/bölümde sunulmaktadır.

21/Enbiya suresinde, Davud ve Süleyman’ın, tahrip edilen bir arazi hakkında karar

verme olayından; müteakiben de Davud ve Süleyman’a verilen özel nimetler ile ilgili

detaylardan söz edilir. Bunlardan ikincisine (yani Süleyman’a) verilen nimet, emriyle

esen rüzgar, her şeyin bilgisi ve emrinde çalışan cinlerdi. 27/Neml suresinde hem

Süleyman’a hem de Davud’a Allah bilgisinin verilmesinden ve onların şükretmesin-

den söz edilmektedir; Süleyman kendi kavmine, kuşların konuşmalarını anladığını

ve kendisine her şeyin bilgisinin verildiğini söylemektedir. Daha sonra da karınca

vadisi öyküsü ve Süleyman ile Sebe’ kraliçesi arasındaki meşhur olay -ki kraliçenin

Allah’a teslim olmasıyla sonuçlanmıştır- anlatılmaktadır.

34/Sebe’ suresinde de yine Süleyman ve Davud’dan söz edilmekte ve onlara

verilen özel nimetler, Süleyman’ın rüzgarı ve erimiş madeni kullanması ve cinler

üzerindeki hakimiyeti ile ilgili detaylar verilmektedir. Ayrıca Süleyman’ın ölümünün

cinlerden gizlenmesinden de sözedilmektedir. Son olarak 38/Sad suresinde ise yine

Davud’dan söz edildikten sonra atlarının, Süleyman’ın huzurunda gösteri yapma-

larından, bu nedenle de Süleyman’ın akşam namazını kaçırmasından, daha sonra

cezalandırmak amacıyla atları boğazlamasından veya (tercih edilen bir yoruma göre)2

atların bacaklarını ve boyunlarını okşamasından ve kendisine verilmiş olan (rüzgar

1. And we cast upon his throne a mere body: A Historiographical Reading of Q. 38:34, Journal of

Qur’anic Studies, 2004, c. 6, sy. 1, s. 103-126.

2. Süleyman’ın, atlarını okşadığı veya boğazladığı konusunda müfessirler ihtilaf etmişlerdir. Bu konu

ile ilgili delillerin bir tartışması için bak. Anthony H. Johns, “Solomon and the Horses: The Theology

and Exegesis of a Koranic Story, Sura 38 (Sad): 30-33”, MIDEO 23 (1997), s. 259-282.

Page 2

214

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

ve cin gibi) Allah’ın nimetlerden hemen önce Allah’ın Süleyman’ı denemesinden,

Süleyman’ın tahtı üzerine bir ceset bırakmasından ve Süleyman’ın tövbe etmesinden

söz edilmektedir. Bu yazının odak noktasını oluşturan 38 Sad 34. ayeti şöyledir:3

Şüphesiz biz Süleyman’ı denedik ve tahtı üzerine bir ceset bıraktık. Daha

sonra pişman oldu.

Klasik tefsirlerde bu pasaj ile ilgili birçok yorum bulunmaktadır. Fahruddin

Razi, hem kıssacıların hem de ulemanın bu ayet hakkındaki açıklamalarını, toplam

beş muhtemel teori vererek nakletmektedir. Şöyle ki: (a) Süleyman, hanımlarından

birisinin puta tapması nedeniyle bir ceza olarak tahtını bir cine kaptırdı. (b) Veya

kandırıldıktan sonra hükümdarlık mührünü bir grup şeytana vermesi nedeniyle

tahtını kaybetti. (c) Süleyman’ın, çocuğu korumak için çaba göstermede yanlış

yapmasından sonra, çocuğunun cesedi tahtının üstüne atıldı. (d) Süleyman, has-

talık nedeniyle gücünü çok kaybetti. (e) Süleyman o kadar korkuya kapıldı ki tahtı

üzerinde zayıf bir cesede benzedi. Razi bu görüşlerden sadece son üçünü tercihe

değer görmektedir.4

Bununla birlikte bu yazı klasik tefsir geleneğine odaklanmaktan çok, Kur’an

metninin mümkün olan farklı anlamlarına yönelik bir köprü olarak ortaçağ tarih-

çileri ve kıssacılarının diğer yolunu kullanacaktır. Bu nedenle bu çalışmanın temel

dayanakları, ilk dönem ve ortaçağa ait İslam tarihi eserleri ile Peygamber kıssala-

rına/Kısasu’l-Enbiya dair şu derlemeleridir:5 X. Asırdaki Mısır’lı tarihçi Umara

3. Çeviri. A.J. Arberry’nin “The Koran Interpreted” (Oxford University Press, 1983) eserinden alın-

mıştır

4. Bak. Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir (17 mücelled halinde 33 cilt, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye,

2000), c. 26, s. 181-182.

5. Bu yazının amacından dolayı tarih (Historiography), aynı temele dayanan kısas ile birlikte ele alın-

maktadır. XV. Yüzyıl tarihçisi Sehavi, kendi kitabında kısas çalışmalarını tarih ile bir arada tasnif

etmektedir. (Bak. Sehavi, İ’lan bi’t-Tevbih, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, tarihsiz, s. 171-172.

Sehavi, bu mülahazasında Zehebi’yi takip ettiğini iddia etmektedir) Açıkça anlaşılacağı üzere,

kısas çalışmalarında tespit ettiğimiz bir çok materyalin benzeri, dünya tarihlerinde yapılmıştır.

Ayrıca hareketliliğin iki tarz arasında olduğuna dair kesin deliller vardır. Mesela tarihçi İbn Kesir

çoğu zaman kıssacı Sa’lebi’den alıntı yapar. (mesela Süleyman kıssası ile ilgili olarak bak. İbn Kesir,

Kısasu’l-Enbiya, editör: Muhammed Ahmed Abdulaziz, Amman, Maktebetu Dari’s-Saqafa, 1989,

s. 436, 440). Bazen de erken dönem tarihçisi Taberi’yi referans gösterir. (mesela Kabil ve Habil

kıssası ile ilgili olarak bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis fi Kısasi’l-Enbiya, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-

İlmiyye, 1985, s. 45; Hz. Yusuf ile ilgil olarak da bak. s. 114). Sa’lebi’nin Kısas’ından ve Taberi’ni

Tarihi’nden alıntı yapılan İbnu’l-Esir’deki ayrıntılı bir materyal listesi için bak. M. Lidzbarski,

De Prophetis, quae dicuntur legendis Arabicis, Friedrich Wilhelm, Berlin Univ. Diss., Leipzig,

Drugulin Matbaası, 1893, s. 15-20.

Page 3

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

215

bin Vesime6 ile meşhur alim Taberi’nin7 ilk eserleri, XI. Asırda Kur’an müfessiri

Sa’lebi en-Nisaburi’nin Kısasu’l-Enbiya’sı8, Kisai’ye atfedilen XII. Asırdaki pey-

gamberlerin hayatı ile ilgili derlemeler9 ile aynı dönemdeki İbn Asakir’in Tarihu

6. Umara b. Vesime b. Musa b. Furat al-Farisi el-Fesewi, Ebu Rifa’a, tarihçi, ö. 289/902. Bu çalışmanın

bazı atıfları Umara’ya değil, babası Vesime’yedir. Kitabın Arapça bir baskısı ve ayrıntılı giriş için

bak. R.G. Khoury, Les legendes prophetiques dans l’Islam: Depuis le Ier jusqu’au IIIe siécle de I’Hégire.

Kitabu Bad’il-Halk ve Kisasi’l-Enbiya:d’aprés le manuscript d’Ebu Rifa’a Umara b. Veslme b. Musa

b. Furat al-Farisi al-Fesevi: avec édition critique du text, (Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1978).

Bundan sonra bu kaynak “Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk” şeklinde verilecektir. Ayrıca bak.

R.G. Khoury, ‘Umara b. Vesime’ maddesi, Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, c. 10, s. 835-836; H.

Schwarzbaum, Biblical and Extra-biblical Legends in Islamic Folk-literature, (Walldorf-Hessen,

Verlag für Orientkunde Dr H. Vorndran, 1982), s. 61-65. bu konudaki bibliyografya için bak. R.

Tottoli, Biblical Prophets in the Qur’an and Muslim Literature (Curzon, 2002), s. 144-146.

7. Muhammed b. Cerir et-Taberi, Ebu Ca’fer, tarihçi ve müfessir, ö. 923. Bu çalışmanın birçok Arapça

baskısı ve New York eyalet üniversitesi matbaası (State University of New York Press) tarafından

birkaç cilt halinde basılan bir İngilizce çevirisi vardır. 3. ciltte Süleyman’dan söz edilmektedir. W.M.

Brinner, The History of et-Taberi, Volume Three: The Children of Israel,(New York, State University

of New York Press, 1991), s. 152-174. Taberi ve Tarihi hakkında genel bilgi için örnek olarak bak.

W.M. Brinner (çeviri ve dipnot), ‘Araisu’l-Mecalis fi Kısasi’l-Enbiya’ or ‘Lives of the Prophets’: As

Recounted by Abu Ishaq Ahmad b. Muhammad b. Ibrahim al-Tha’lebi al- Nisaburi,(Brill, 2002),

s. xix-xx; T. Nagel, Die Qisas al-anbiya: Ein Beitrag zur arabischen Literaturgeschichte, (Bonn,

1967), s. 16-28; C. Robinson, Islamic Historiography, özellikle s. 35-36, 79, 137-138; F. Rosenthal,

The History of al-Tabari. Vol. I: General Introduction and From the Creation to the Flood, (State

University of New York Press, 1989), s. 3-147; Tottoli, Biblical Prophets, özellikle s. 132-134.

8. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim es-Sa’lebi en-Nisaburi, Ebu İshak, mufessir ve muhaddis, ö.

427/1035. Bu kitabın birçok Arapça baskısı vardır. (Schwarzbaum, bunun gerçekten Ortadoğu’da

en çok basılan kitap olduğunu belirtir. Bak. Schwarzbaum, Biblical and Extra-Biblical Legends,

s. 65). Son zamanlarda bu kitabın İngilizce bir çevirisi basılmıştır. Brinner, “Araisu’l-Mecalis fi

Kısasi’l-Enbiya”. Sa’lebi hakkında bilgi için bu kitabın girişine bakınız. Yine aynı yazarın şu ça-

lışmasına bak. ‘Prophets and Prophecy in the Islamic and Judaic Traditions’, W.M. Brinner-S.D.

Ricks (editör). Studies in Islamic and Judaic Traditions II,(Atlanta, Scholars Press, 1989), s. 63-82,

özellikle s. 68; T. Nagel, Die Qisas al-Anbiya, Bonn, 1967, s. 80-103; Walid Saleh, The Formation

of the Classical Tafsir Tradition: The Qur’an Commentary of al-Tha’labi, (ö. 427/1035), (Leiden,

E.J. Brill, 2004); kitabı çeviren W.M. Thackston Jnr’ın girişi. The Tales of the Prophets of al-Kisai,

(Boston, Twayne Publishers, 1978); Tottoli, Biblical Prophets, özellikle. s. 146-151.

9. Bu kitabın yazarı olarak kabul edilen kişi ile ilgili güvenilir hiçbir biyografik bilgiye sahip değiliz.

Bu da bazılarının, bunun tam bir anonim çalışma olduğunu, kaynak ve tarihinin belirsiz olduğu-

nu ileri sürmesine neden olmaktadır. Arapça baskı için bak. I. Eisenberg, Prophetarum auctore

Muhammed bin Abdullah el-Kisai e codicibus, qui in Monaco, Bonna, Lugd. Batav., Lipsia et

Gothana asservantur (2 cilt, Leyden, 1922). Bundan sonra bu kaynak, “Kisai, Kısasu’l-Enbiya”

şeklinde belirtilecektir. İngilizce çevirisi için bak. Thackston, The Tales of the Prophets. Kitap ile

ilgili bir tartişma için bu çalışmanın girişine bakınız. Ayrıca bak. Brinner, ‘Prophets and Prophecy’,

s. 68; T. Nagel, ‘Al-Kisai’ maddesi Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, c. 5, s. 176; adı geçen yazar,

Die Qisas al-anbiya, s. 122-149; J. Pauliny, ‘Kisai’s Werk Kitab Qisas al-anbiya’, Graecolatina

et Orientalia II (1970), s. 191-282; adı geçen yazar, ‘Literarischer Charakter des Werkes Kisa’i’s

Page 4

216

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

Dımaşk’ı10, XIII. Asırda Musullu alim İbnu’l-Esir tarafından Taberi’nin eserinin

devamı olarak hazırlanan dünya tarihi11 ve XIV. Asırda ünlü gelenekçi İbn Kesir

tarafından yazılan tarih kitabı.12

Bu yazı amacıyla bu birkaç eser, sadece bir tarzın gelişimindeki bir aşama

olması nedeniyle değil, aynı zamanda Kur’an konuları ile ilgili farklılıklar nedeniyle

de incelenmektedir. Bundan dolayı çalışma, asıl metni keşfetmek için bir tek doğru

anlamı elde etme veya sözde ‘belirsizleri’ (ibhamat) düzeltme girişiminde bulunan

bilimsel bir çalışma değildir. Sadece, bu gibi çalışmaların nedeni olabilecek anlam

farklılıklarını edebi olarak zikretmekten ibarettir. XIX. Asrın Mısırlı aydını/alimi

Muhammed Abduh’un (ö. 1905) ifadesiyle, Kur’an ne bir tarih kitabıdır, ne de kıssaları

bir tarihi belge olarak alınabilir. Bilakis tarihi olaylar, uyarıcı ve teşvik edici dersler

iletmek, ahlaki, ruhi ve dinî amaçlara katkı sağlamak için sunulmaktadır.13 Aynı

Kitab Qisas al-anbiya’ Graecolatina et Orientalia III (1971), s. 107-125; Tottoli, Biblical Prophets,

özellikle s. 151-155.

10. Sikatu’d-Din Ali b. Ebu Muhammed el-Hasan b. Hibetullah b. Abdullah b. Huseyn b. Asakir ed-

Dimeşki eş-Şafii el-Hafız, Ebu’l-Kasım, tarihçi, ö. 571/1176. İbn Asakir ile ilgili geniş bilgi için bak.

N. Elisseeff, ‘İbn Asakir’ maddesi, Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, c. 3, s. 713-715; J.E. Lindsay,

‘Ali b. Asakir as a preserver of Qisas al-Anbiya: The Case of David b. Jesse’, Studia Islamica 82

(1995), s. 45-82; C. Robinson, Islamic Historiography, özellikle s. 109.

11. İzzuddin Ali b. Muhammed ibnu’l-Esir, Ebu’l-Hasan, tarihçi, ö. 630/1233. Bak. B. Lewis & P.M.

Holt, Historians of the Middle East içinde, C. Cahen, ‘The Historiography of the Seljuqid Period’,

London, Oxford University Press, 1962, s. 59-78. İbnu’l-Esir ile ilgili ilginç bazı atıflar için bak.

Mona Joma Hammad, ‘Latin and Muslim Historiography of the Crusades: A Comparative Study of

William of Tyre and Izz al-Din Ibn al-Athir’, UMI (University Microfilms, Dissertation Information

Service, 1990), s. 122-123. İbnu’l-Esir’in tarih metodolojisi ile ilgili bir tartışma için bak. Robinson,

Islamic Historiography, özellikle s. 98, 116; F. Rosenthal, ‘İbnu’l-Esir’ maddesi, Encyclopaedia of

Islam, 2. baskı, c. 3, s. 723-725.

12. İmadu’d-Din İsmail b. Ömer b. Kesir el-Kuraşi el-Basravi, Ebu’l-Fida, tarihçi ve muhaddis, ö.

774/1373. İbn Kesir’e ait dünya tarihinin ilk cildi Kısasu’l-Enbiyaismiyle ayrı bir cilt halinde basıl-

mıştır. İbn Kesir ile ilgili geniş bilgi için bak. Brinner, Ara’is al-Majalis, s. xxii-xxiii; G.R. Hawting

& A.K.A. Shareef (editör). Approaches to the Qur’an içinde N. Calder, ‘Tafsir from Tabari to Ibn

Kathir: Problems in the Description of a Genre, Illustrated with Reference to the Story of Abra-

ham’, (London & New York, Routledge, 1993), s. 101-139, özellikle s. 120 ve devamı; H. Laoust,

‘Ibn Kathir’, Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, c. 3, s. 817-818; Robinson, Islamic Historiography,

özellikle s. 134, 139, 144.

13. Muhammed Abduh, el-A’malu’l-Kamile, editör: Muhammed Imara, (Beyrut, el-Muessesetu’l-

Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1972-1974), c. 5, s. 30 ve devamı. Ayrıca bak. Halefullah, el-Fennu’l-

Kasasi fi’l-Kur’ani’l-Kerim, (Kahire, Anglo-Egyptian Press, 1972), özellikle s. 56, 60-63 ve Emin

el-Huli’nin bu kitabın ikinci baskısı için yazdığı giriş, (Kahire, 1957), s. د – ﻩ. Abduh’un bu konu

ile ilgili düşüncesi, sonraki yazarlar tarafından yaygın bir şekilde referans gösterilmiştir. Örnek

olarak bak. A. Van der Kooij & K. Van der Toorn (editör), Canonization and Decanonization:

Papers Presented to the International Conference of the Leiden Institute for the Study of Religions

(LISOR), Held at Leiden 9-10 January 1997 içinde Aziz el-Azmeh, ‘The Muslim Canon from

Page 5

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

217

şekilde kıssaların önemi sadece tarihi ayrıntılarda değil, aynı zamanda kıssalardan

çıkarılan derslerdedir. Tarihçiler ve kıssacılar, ortaçağ İslam toplumunda böyle

öğütlerin nasıl algılandığına dair bize bir örnek sunarlar. Aynı şekilde onlar bir bütün

olarak Kur’an ile örtüşen Süleyman’ın bir tasvirini de net olarak sunarlar.

Tarih Geleneğinde 38 Sad 34. ayeti

Tarih geleneğinde 38 Sad 34. ayeti ile ilgili temel düşünceye göre, Süleyman’ın

bazı hatalar yaptığı -Allah tarafından tabi tutulan sınavda başarısız olduğu- ve sonuç

olarak cezalandırıldığı görünmektedir. Bu çalışmanın amaçları açısından incelenen

yedi çalışma, teori zenginliği sağlamakta ve Allah’ın Süleyman’ı sınamasına neden

olan asıl olay farklı şekillerde yorumlanmaktadır. (Bak Tablo-1)

Aynı zamanda ayetin diğer kısmı, ya daha önce sözü edilen Süleyman’ın küçük

çocuğunun cesedinin atılması14; ya Süleyman’ın isteğiyle vezirinin Süleyman yerine

hükümdarlığa geçmesi15; ya da Süleyman’ın isteğiyle olmadan büyü ile Süleyman

kılığına giren ve böylece Süleyman’ın yetkilerini taşıyan mühür yüzüğü elde eden

Sahr isimli cinin, Süleyman’ı, kimsesiz ve tanınmaz bir şekilde sokakta dolaşır halde

bırakarak kendisinin yerine geçmesi16 şeklinde açıklanmıştır. (Bak. Tablo-2)

SÜLEYMAN’IN İMTİHANI

İLE İLGİLİ BELİRTİLMİŞ

OLAN NEDENLER

Umara

Vesime

Taberi Sa’lebi Kisai

İbn

Asakir

İbnu’l-

Esir

İbn

Kesir

Süleyman atları tören alanında

boğazlamıştır

Evlendikten sonra bilinmeyen

bir günah

Süleyman kandırıldı

Süleyman’ın karısının, krala fark

ettirmeden bir puta tapması

Late Antiquity to the Era of Modernism’, (Brill, 1998), s. 191-228, özellikle s. 215-218; Nasr Ebu

Zeyd, ‘The Dilemma of the Literary Approach to the Qur’an’, Alif 23, (2003), s. 8-47, özellikle Ebu

Zeyd’in, Halefullah’ın Abduh’un iddialarını nasıl kendi düşüncesi haline getirdiğini bildirdiği yer

olan s. 25-26; Roberto Tottoli, Biblical Prophets in the Qur’an and Muslim Literature, (Curzon,

2002). Aynı zamanda Abduh’un iddiaları ile ilgili analizini israiliyat diye isimlendirilenleri red-

detme konusunda yoğulaştırmakta ve müteakiben de kısas türünü değiştirmektedir. s. 176-177.

Ayrıca aşağıdaki 44. sonnota bakınız. Bu bağlamda Julie Scott Meisami’nin İran tarihine ilişkin

‘Ortaçağ tarihçilerinin tarihi gerçekleri kaydetme konusundaki ilgileri, anlamlı hikaye oluşturma

konusundaki ilgilerinden daha azdır.’ şeklindeki yorumu üzerinde düşünmek dikkate değer bir

husustur. Bak. J.S. Meisami, Persian Historiography to the End of the Twelfth Century, (Edinburgh

University Press, 1999), s. 3.

14. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 154, Ebu Hureyre’den naklen; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis,

s. 326, Şa’bi’den naklen. Ayrıca bu kıssanın bir versiyonu için bak. Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir,

c. 26, s. 183.

15. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 325.

16. Bak. See Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 154, İbn Abbas’tan naklen; Sa’lebi, Araisu’l-

Mecalis, s. 322, İbn İshak’tan naklen.

Page 6

218

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

Süleyman, kafir bir kadınla

evlenmiş ve onun puta

tapmasına müsaade etmiştir

Süleyman, kafir bir kadınla

evlenmiş ve onun tanrısı hatırına

bir karınca ezmiştir

Süleyman, bir hanımının ailesi

ile ilgili anlaşmazlığı çözmek için

hata yapmıştır

Süleyman, kavminden 3 gün

gizlendi

Süleyman, çocuk ölümlerini

engellemek için bulutlara bir

bebek sunmuştur

Süleyman, yıldızların bilgisi

karşılığında cinne yüzük

vermiştir

Süleyman, sadece kazara yüzüğü

düşürmüştür

Tablo 1: Süleyman’ın imtihanı ile ilgili belirtilmiş olan nedenler

CESET İLE İLGİLİ

BELİRTİLMİŞ OLAN

AÇIKLAMALAR

Umara

Vesime

Taberi Sa’lebi Kisai

İbn

Asakir

İbnu’l-

Esir

İbn

Kesir

Süleyman’ın oğlu tahta

atılmıştır

Süleyman’ın veziri

Süleyman’ın yerine

geçirilmiştir

Sahr isimli cin Süleyman’ın

yerine geçirilmiştir

Tablo 2: Ceset ile ilgili belirtilmiş olan açıklamalar

Bu üç açıklama, 38 Sad 34 ile ilgili tarihi verilere odaklanmayı sağlamaktadır.

Hikayenin, bir bütün olarak ayetin işaret ettiklerini bırakıp sadece Şüphesiz biz

Süleyman’ı denedik ifadesini açıklamaya yönelmesi pek karşılaşılan bir durum

değildir. Hikayenin ve tahtı üzerine bir ceset bıraktıkkısmına yoğunlaştığı yer, aye-

tin, Süleyman’ın hatasından tevbesinin kabul edilmesine kadarki süreçte anlatmak

istediklerinin doğduğu ve açıklandığı yerdir.

Bu nedenle bu açıklamaları Süleyman ile ile ilgili daha geniş tarihi gelenek

bağlamında sırasıyla inceleyelim.

a) Süleyman’ın oğlunun ölümü

Ayet ile ilgili ilk açıklama olan Süleyman’ın erkek çocuğu ile ilgili öykü, farklı

maskeler altında var olan yaygın bir bilgidir. Yukarıda sözü edilen öykü, IX. Asır

tarihçisi Umara b. Vesime, XI. Asır tarihçisi Nisaburi Sa’lebi ve XII. Asır Suriyeli

tarihçi İbn Asakir tarafından yapılan yorumdur. Umara b. Vesime ve İbn Asakir’e

göre, Süleyman’ın tek oğlu sakat doğmuş ve Süleyman peygamber çocuğun ölece-

Page 7

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

219

ğinden korkmuştu. Sa’lebi’de ise, daha sonra Süleyman’ın, çocuğu öldürmek veya

duyularından yoksun bırakmak üzere cinlerin düzenlediği bir komployu işittiği

(çünkü cinler, Süleyman’ın bir erkek varisi olduğu takdirde bunun Süleyman’ın

kendi üzerlerindeki egemenliğine varis olacağından ve böylece kendilerinin de

sonsuza kadar kölelik içinde yaşayacaklarından endişe etmişlerdi); Umara b. Vesime

ve İbn Asakir’in rivayetlerinde ise çocuğun, kendisine teklif edilen ya insan ya da

cinlerden olan süt anneyi kabul etmediği anlatılmaktadır: her iki rivayette de sonuç,

çocuğun Süleyman’ın emri üzerine rüzgar vasıtasiyle bulutlara taşınmış olduğu,

yağmur suyuyla beslendiği ve böylece güya kötülükten emin olduğu şeklindedir.

Ancak çocuk ölmüş (Umara b. Vesime ve İbn Asakir’in eserindeki bilgiye göre

Tanrı, ölüm meleğine, çocuğun ruhunu almasını emreder) ve cansız beden halinde

gökyüzünden Süleyman’ın tahtı üzerine atılmıştır. İşte bundan dolayı ayet şöyle

buyurmaktadır: Şüphesiz biz Süleyman’ı denedik ve tahtı üzerine bir ceset bıraktık.

Daha sonra pişman oldu.17

Ayrıca İbn Asakir, XIX. yüzyıl tarihçisi Umara b. Vesime ve Ehl-i Sünnet

gelenekçisi İbn Kesir tarafından da nakledilen zarar gören çocuk olayı ile farklı bir

varyantı da vermektedir.18 Bu rivayete göre ise, Süleyman bir gecede kendi hare-

minde bulunan yüz kadın ile cinsel lişki kurabileceğini ve her birisinin savaşçı bir

erkek doğuracağını gururla sölemişti. Ancak “Allah dilerse” (inşaallah) demeyi ihmal

etmiş, bu nedenle hanımlarından sadece bir tanesi hamile kalmış ve ondan da ‘yarı

insan’ (şıkk/nısf insan) bir çocuk doğmuştu. Hadiste de, Hz. Muhammed’in konu

ile ilgili yorumu olarak, Süleyman eğer inşaallah deseydi, Allah’ın kendi peygam-

berinin yapmayı ahdettiği şeyi yerine getireceği nakledilmektedir. Bundan dolayı

bu kıssadaki mesajın önceki rivayet ile aynı olduğu açıktır: En iyisi kendi gücünden

çok Allah’a güvenmendir. Bu da Kur’an’ın bilinen bir temasıdır19 ve aynı zamanda,

insanı kendi gücünü olduğundan fazla görmeye ve kendi kendisini her şeye gücü

17. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 153-154, Hasan’dan naklen; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis,

s. 326, Şa’bi’den naklen; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 242-243, Hasan’dan nak-

len. Dikkate değer bir husus da şudur: Hem Umara b. Vesime, hem de İbn Asakir, Süleyman’ın

bütün bunları çocuğa olan ilgisinden dolayı yaptığına dair bir açıklamayı ilave eder. Ayrıca İbn

Asakir, kıssanın ender bir varyantını da verir. Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s.

243, Şa’bi’den naklen.

18. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 153-154, Ebu Hureyre’ye atfen; İbn Asakir, Tarihu Medineti

Dimeşk, c. 22, s. 257-259; İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s. 446-448; Ebu Hureyre’nin rivayet ettiği

hadis Buhari, Ebu Ya’la ve Ahmed b. Hanbel’den nakledilmiştir. Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir,

c. 26, s. 182.

19. Allah’ın kontrolünde olup da Süleyman’a verdiği güçlere ayrıca 21 Enbiya 82’de [doğrusu 81-82’de

A.A.] işaret edilmektedir: “Ve Süleyman’a şiddetli esen rüzgarı (verdik). Onun emriyle mübarek

kıldığımız yere giderdi. Ve biz her şeyi bileniz. Kendisi için denize dalan ve aynı zamanda başka

işler yapan şeytanları da...ve biz onları koruyorduk.”

Page 8

220

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

yeten bir tanrı olarak düşünmeye teşvik eden şeytan/iblisin davarnış biçimleri ile

ilgili verilen bir örnektir. Nitekim Awn şöyle diyor:

[Şeytan], kendi gücüne sahte bir güven hissi vererek insana, kendi

davranışlarını süslü gösterme konusunda uzmandır.20

Sa’lebi, çocuğun ruhunu alma emri ile ilgili olarak ileri sürülen şu nedeni bildir-

mektedir: Allah’, cinlerden korkmasından dolayı Süleyman’ı kınamıştır.21 Bununla

birlikte eğer (Sa’lebi’nin Süleyman kıssası içinde verilen) bu olayı, ölmekte olan

annesinin, Allah tarafından oğlunun İblis ve ordularından korunması isteği kabul

edilen cam kulübe içindeki erkek çocuk (ki bu çocuk sonradan, denizin ortasında

cam kulübe içinde yaşar ve gece ortaya çıkan beyaz kuş ile beslenir)22 öyküsü ile

mukayese edersek, Süleyman kıssasında saklı olan ders/ibret, farklı bir şekil almış

olur. Orada kadın, Allah’ın İblis’ten onu korumasını istemekte ve isteği kabul edil-

mekte; burada ise Süleyman, kendisi çocuğunu İblis’ten korumaya çalışmakta ve

azarlanmaktadır. Bundan dolayı kıssadan çıkan dersin, tamamiyle cinlerden kork-

maktan sakınılması olduğu belirgin değildir. Ancak bu korku nedeniyle herhangi

bir kimsenin Allah’ın yardımını istemesi gerekir.23 Gerçek şu ki, bazılarına göre,

Süleyman’ın cinler üzerinde egemen olma özelliğinin, ancak cesedin tahtın üze-

20. P.J. Awn, Satan’s Tragedy and Redemption: Iblis in Sufi psychology, Leiden, E.J. Brill, 1983, s. 19.

Her ne kadar İblis’in kişiliğinin bu yönünü desteklemek üzere delil olarak gösterdiği ayetler, daha

çok şeytanın kandırma ve inandırma gücüne ilişkin gibi görünse de, yine de onun ifadesi daha

mantıklı gelmektedir. Bruno Bettelheim’in çocuk psikolojisinde peri masalının amaçları ile ilgili

çalışmasında bu öykünün tamamen farklı tezahürlerinin ortaya çıktığını görmek ilginçtir. Bettel-

heim şöyle demektedir: “Çok meraklı bir şekilde çocuk sahibi olma arzusu olan anne-babaların

insan ve hayvan karışımı garip yaratıklar doğurmak suretiyle cezalandırılmaları eskiden olan bir

husustu ve yaygın idi. Mesela bu husus, sultan Süleyman’ın, tamamen insan sevgisinden dolayı

bir çocuğu düzeltme/eski haline getirmedeki etkisinin anlatıldığı Türk masalının konusudur. Bu

öykülerde, eğer ebeveynler yanlış yola giren çocuğa iyi davranır ve ona karşı sabırlı olurlarsa,

o çocuk er geç güzel bir insan olarak düzeltilir.” (B. Bettelheim, The Uses of Enchantment: The

Meaning and Importance of Fairy Tales, (London, Penguin, 1991, s. 70). Ancak, burada sözünü

ettiğimiz olayın üç versiyonu da genel Türk şablonuna uymamaktadır. Şefkatli anne veya baba

olmanın büyük ödüller sağlamayacağı, tarihte ibret alınacak bir konu gibi görünmektedir. Ancak

bu ebeveynlerin, tek sorumluluklarının çocuklarının mutluluğu olduğunu kibirli bir şekilde iddia

etmemeleri de gerekir. Bunun için Umara b. Vesime, İbn Asakir veya İbn Kesir’den hiç birisi,

bu kıssanın kaynağından söz etmek suretiyle kıssayı sonuçlandırma zahmetine girmemişlerdir.

Belki de öykü, Bettelheim’in belirttiği gibi bitmektedir; yine belki de sakat çocuk öyküsünün iki

versiyonu aslında sadece bir tane olup ikinci hikayedeki yarım doğmuş olan çocuk, Süleyman’ın

korumak üzere bulutlara bıraktığı çocuğun aynısıdır.

21. Bak Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 326.

22. Bak Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s.. 304-305, Vehb b. Munebbih’ten naklen.

23. Karşılaştır: Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 26, s. 182. Fahruddin Razi, Süleyman’ın günahının,

Allah’a tevekkül etmemesi olduğunu bildirmektedir.

Page 9

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

221

rine bırakılması olayından sonra kendisine verilmiş olması24, bu meselenin nihai

doğrularını ve yanlışlarını anlamamızda önemsiz de değildir.

b) Süleyman’ın yerine vezirinin geçmesi

Taht üzerindeki ceset ile ilgili olarak ileri sürülen ikinci açıklama ise şöyledir:

Süleyman ayartıldığı zaman (uftutine) parmağındaki tılsımlı hakimiyet/iktidar

yüzüğü gevşemiş ve sürekli değişmiş, bu durum, vezirinin25 ‘sen günahın yüzünden

ayartıldın’ (inneke meftûn bi zenbike) şeklinde bir eleştiri yapmasına neden olmuş-

tur. Bundan dolayı, sonrakinin önerisi üzerine Süleyman, hükümdarlık mührünü

‘Rabb’ine kaçtığı’ (ferra Suleyman hariben ilâ Rabihi) zaman kırk gün boyunca

tahtın sahibi olmasını istediği vezirine teslim etmiştir. Süleyman daha sonra sarayına

dönmüş, yüzüğü tekrar parmağına takmış ve krallıkla ilgili görevlerine yeniden

başlamıştır.26

Sa’lebi, bu kıssaya üstü kapalı değinen kaynaklarımdan sadece biridir ve açık-

çası bu olayın birçok ayrıntıları oldukça belirsizdir. Yine de pasaj ile ilgili bağlam/

içerik Sa’lebi’nin tefsirinde tartışılarak verilmiştir. Orada bize şu bildirilmektedir: Bu

olaylardan önce Süleyman, ‘evine heykel koyduğundan dolayı imtihan edilmiştir’.

(uftutine bi ahzi’l-timsâl fi beytihi)27 Razi de aynı şekilde, Süleyman’ın parmağındaki

yüzüğün, karısının puta tapmaya başladığı zaman gevşediği ve imtihanlara maruz

kaldığı (uftutine) şeklinde bize bilgi vermektedir.28 Heykel ve hanımının puta tap-

ması öyküsü altı kaynağımızın beşinde bulunduğu için tarafımızdan bilinmektedir.

(bununla birlikte, aşağıda © şıkkında da açıklanacağı gibi, kıssanın çözümü yukarıda

sözü edilen olaydan farklıdır.) Süleyman, fetihleri sırasında güzel bir prenses ile

karşılaşmış ve ona çılgınca âşık olmuştur. (Umara b. Vesime ve İbn Asakir bu olayı

“Süleyman o kadını kendisi için seçti. Çünkü hiç kimsede görmediği bir özelliği

onda görmüş ve onu diğer hanımlarına tercih etmişti.” şeklinde anlatırken; Taberi

“Süleyman, diğer hanımlarını sevdiğinden daha farklı şekilde o kadını sevmiş ve

24. Karşılaştır: Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 165; Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk,5 cilt,

(Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987), c. 1, s. 295, Suddi’den naklen; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih,

Tahkik: Ebu’1-Fida Abdullah el-Kadi, (10 cilt, Beyrut, Daru’l-Kutubil-İlmiyye, 1987), c. 1, s. 185.

25. Asaf b. Barhiya, çoğu zaman Süleyman’ın katibi olarak, bazen de Süleyman’ın kuzeni olarak tanıtılır.

Karşılaştır: Mesela Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 144, İbn Abbas’tan naklen.

26. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 325.

27. Sa’lebi’nin kitabındaki bu açıklama için dayandığım referans şudur: Nizamuddin en-Nisaburi, (ö.

728/1328), Tefsiru Gariibi’l-Kur’an ve Reğaibu’l-Furkan, (5 cilt, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye,

1996), c. 5, s. 596. Sa’lebi’nin tefsiri son zamanlarda basılmış olmasına rağmen fazla yaygın değildir.

Bak. Sa’lebi, el-Keşf ve’l-Beyan an Tafsiri’l-Kur’an, Tahkik: İmam Ebu Muhammed b. Aşur, (10

cilt, Beyrut, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 2002). Ayrıntılı bir edisyon kritiği için bak. Saleh, The

Formation of the Classical Tafsir Tradition, s. 229-230.

28. Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 26, s. 181.

Page 10

222

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

ona âşık olmuştur.” şeklinde; Sa’lebi ise “hiçbir hanımını sevmediği kadar o kadını

sevmişti.” şeklinde anlatmaktadır.)29 Bu prenses İslam’a girdi30 ve Peygamber hanımı

oldu. Sarayına dönmesi üzerine kadın, babasının ölümü nedeniyle olan üzüntüsüne

engel olamadı. Süleyman, kadının gözyaşları nedeniyle zor durumda kaldı (Taberi’nin

ifadesi şöyledir: Süleyman, bu duruma dayanamadı)31 ve üzüntüsü hafiflesin diye

babasının bir heykelinin yapılacağını söyleyerek gönlünü yaptı. Kadın da bu heykele

gizlice tapınmaya başladı.32

Bu olayın bedeli olarak hükümdarlığı kaybetmesi, Süleyman peygamberin

hatalı tutulduğunu açıkça göstermekedir:33 Sorun, Süleyman’ın hatasının, bu hey-

kelin yapılmasında somut rol oynaması nedeniyle mi,34 yoksa hanımının isteğine

müsamaha etmedeki yanılgısı nedeniyle mi olduğudur. Umara b. Vesime, Taberi ve

İbnu’l-Esir’in rivayetine göre, Süleyman’ın veziri, bu olayların, bir kadın aşkı nede-

niyle meydana geldiğini Süleyman’a söylemiştir35. Görünen o ki sorun, Süleyman’ın

bu olayları gerçekleştirmesindeki motivasyonunun kendisinin denenmesi olayına

karıştırılmasıdır. Ancak daha da önemlisi, hemen hemen benzer bir olayın İbn

Asakir’de söz konusu edilmesidir. Orada Süleyman, hoşuna giden bir kadının İslam’a

girmesini istemiş, ancak kadın bunu reddetmiştir. Süleyman o kadını çok sevdiği

ve ondan vazgeçemediği için, kendisine olan iyiliğinin, düşüncesini değitirmeye/

Müslüman olmaya ikna edeceği ümidiyle bir putperest olmasına rağmen kendisiyle

evlenmiştir. Kadın daha sonra Süleyman’ın kendi putuna bir şey kurban etmeyi kabul

29. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 293, Vehb b. Munebbih’ten naklen; Sa’lebi, Araisu’l-

Mecalis, s. 322; Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 155. İblis bunu kendisi için bir fırsat olarak

görür. Yine bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 243. “Ve onu çok sevdi.” İfadesi

ile ilgili bir karşılaştırma için bak. : İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, s. 183, [burada cilt numarası

verilmemiş. Galiba c.1 olacak. A.A.]

30. Sa’lebi’de bu kadının, Süleyman’dan korkması nedeniyle sadece görünüşte Müslüman olduğu bildi-

rilmektedir. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 322. Kadının dönüşünün içten olmadığı, Taberi’de de

şöyle belirtilmektedir: “Kadın, Süleyman’ın kendisine kaba davranmasından ve az güvenmesinden

dolayı Müslüman oldu.” Bak Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 293, Vehb b. Munebbih’ten

naklen. Karşılaştır: İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 183.

31. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 293, Vehb b. Munebbih’ten naklen.

32. Aşağıdaki 41. sonnota bak.

33. Ayrıca Süleyman’ın/Peygamber’’in, kendi ailesi içinde başka ilahlara tapınılması suretiyle kendisini

tehlikeye atılmış hissettiği açığa çıkmıştır. Taberi, Süleyman’ın tevbe süresince Allah’a şöyle ya-

kardığını nakleder: Davud ailesinde senden başkasına tapma belası da neyin nesidir?Bak. Taberi,

Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294. Vehb b. Munebbih’ten naklen.

34. Nisaburi, o dönemin hukukuna göre bu gibi uygulamalara izin verilmiş olabileceğini söylemektedir.

Bak. Nisaburi, Tefsiru Ğaribi’l-Kur’an, c. 5, s. 596. Bu aşina olduğumuz bir iddiadır. Süleyman’ın

atları ile ilgili olayı çeşitli açılardan tartışırken aynı eğilimde olan İbn Kesir ile karşılaştır: Kısasu’l-

Enbiya, s. 441.

35. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 157; Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294, Vehb

b. Munebbih’ten naklen; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 184.

Page 11

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

223

etmemesi durumunda intihar edeceğini söyleyerek tehdit etmiştir. Birçok itirazdan

sonra nihayet Süleyman, bir çekirge kurban etmeyi kabul etmiştir. (Kıssanın birçok

versiyonunda cerade (çekirgenin), aynı zamanda puta tapan kadına verilen isim

olduğu dikkat çekmektedir.) Süleyman, çekirgenin başını koparmak üzere iken

hükümdarlığı yok olmuş, sonunda Allah’, bu davranışları nedeniyle Süleyman’ı

kınamış ve Süleyman, yüzüğü balığın karnında bulmadan ve hükümdarlık kendisine

tekrar iade edilmeden önceki kırk günü Allah’ın affını dileyerek geçirmiştir.36

O halde her iki öykü de, akla yatkınlığı, gerçekliği ve rivayet gelişimi dikkate

alınmaksızın, peygamberin hükümdarlığında fark edilen benzer özelliklerine

işaret olarak okunabilir ki o da, peygamberin âşık olduğu zaman taviz verilmiş

olduğudur. Kadının taptığı putun ismi ile Allah’tan başka diğer tanrılara kurban

edilen gerçek çekirge arasındaki belirsizlik, Süleyman’ın kendi duygularının bunda

payı olduğu şeklindeki düşüncemizi arttırmaktadır. Süleyman’ın aşık olma eğilimi,

Süleyman kıssası boyunca görülmektedir: Sa’lebi ve İbnu’l-Esir’de, Süleyman, hem

yabancı prensese ve intihar etme tehdidinde bulunan kadına olan büyük aşkıyla,

hem de Sebe’ kraliçesine karşı sahip olduğu benzer duygularla tasvir edilmektedir.37

Hükümdarlık ile merhamet arasındaki bu uyuşmazlık ve bunu müteakiben bu ikisi

arasındaki denge layıkıyla korunmadığı zaman kontrolün kaybedilmesi, Süleyman

kıssasının tarihi açıdan tasvirinde önemli bir unsurdur. Üstelik kadınlarla ilişkileri

örnek olarak verilen diğer peygamber tasvrilerinden -Yusuf ile Züleyha38, Davud ile

Batşeba39- (Batşeba, Hz. Davud’un komutanlarından Urya veya Uriya’nın karısıdır.

36. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 246-247, Vehb b. Munebbih’ten naklen. Dikkate değer

bir husus da şudur: Süleyman’ın hanımı, kocasının evden uzakta olduğu döneminde kötü durumda

olduğunu haber aldığından dolayı yaşadığı üzüntü kendisinin İslam’a girmesine neden olmuştur.

İbn Asakir de, Mecusi karısının, Süleyman’ı bir çekirgeye razı oluncaya kadar kendi ilahına bazı

şeyleri kurban etmesi için zorladığına dair başka bir rivayet nakletmektedir. Süleyman’ın çekirgeyi

öldürmesinden sonra, tahtını kaybedinceye kadar Allah da kendisine yaptıklarını unutturmuştur.

Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 247-248. Duveyd b. Nafi’den naklen.

37. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 321; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 181.

38. 12 Yusuf 23-26. Tarih kaynaklarında geçen bu kıssa için bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c.

1, s. 203-205; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 118-121; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 1, s. 162-165; İbnu’l-

Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 107-108; İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s. 208-209. Yusuf ve Züleyha

ile ilgili bir yorum için bak. J.W. Clinton, “Joseph, Yusuf, Siyavosh: Reflections on the Chaste

Youth as Culture Hero’”, Edebiyat (New Series) 1:1 (1987), s. 90-102. ayrıca bak. J. Scott Meisami

(çeviri). The Sea of Precious Virtues – Bahru’l-Fevaid: A Medieval Islamic Mirror for Princes,

(University of Utah Press, 1991), s. 18; T.J. Winter (çeviri), Al-Ghazali on Disciplining the Soul

(Kitabu Riyadati’n-Nefs) and on Breaking the Two Desires (Kitabu Kasri’l-Şehveteyn), Books XXII

and XXIII of the Revival of the Religious Sciences (İhya u Ulumi’d-Din), (Cambridge, Islamic Texts

Society, 1995), özellikle s. 184-186. Her iki kaynakta da Züleyha’nın tekliflerine karşı direnme

gücüne sahip olma konusunda Yusuf’un alçak gönüllülüğü açıkça görülmektedir.

39. Karşılaştır: 38 Sad 21-25. İki olaydaki benzer ifade tarzına dikkat et: Davud ile ilgili olayda “fe-

Page 12

224

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

A.A.) farklı olduğu gösterilmektedir. Süleyman’ın en önemli problemi ise, akrabalık

ilişkilerindeki başarısı veya tahammülü ile ilgili değil, sadece bazı şeylerden fedakârlık

yaparak evlilik hayatında uzlaşmasıyla ilgilidir.

c) Süleyman’ın yerine Sahr isimli cinin geçmesi

İslam tarihçileri tarafından ayetle ilgili olarak söz konusu edilen açıklamaların en

yaygını şöyledir: Süleyman, tahtını, hanımının kendi sarayında puta tapması nedeniyle

Sahr isimli bir cinne kaptırması tarzında cezalandırılmıştır. Süleyman’ın vezirinin,

Süleyman ailesinde olup bitenlerin farkına varmasından ve bunları Süleyman’a

bildirmesinden sonra Süleyman, derhal putu kırp parçalamış, günahkâr karısını

cezalandırmış ve günahından tövbe etmek için ıssız bir çöle gitmiştir. Bundan ne

kadar olduğu bildirilmeyen bir süre sonra Süleyman banyoya girmiş, her zamanki

adeti olduğu üzere hükümdarlık yüzüğünü, kendisi cünüp iken saklanması için

hizmetçi kadınlarından birisi olan Amine’ye40 vermiştir. Daha saonra Sahr isimli

cin, Süleyman suretinde ortaya çıkmış, herhagi bir şeyden şüphelenmeyen hizmetçi

kadından yüzüğü almış ve kralın tahtına oturmuştur. Süleyman banyodan çıkınca, ya

başka birisinin şekline girdiği için Amine kendisini tanımamış veya ikinci bir Süley-

man ortaya çıktığı için şaşkına dönmüştü. Öyle ya da böyle Süleyman, “günahının

kendisini yakaladığını” fark etmiş41 ve sarayı terk etmiştir. Kırk gün sonra bir balık

yakalamış ve temizlemek için balığın karnını yardığında hükümdarlık yüzüğünü

tennahu ... ve enabe”; Süleyman ile ilgili olayda da “ve lekad fetenna Sulayman .....summe enabe”

şeklinde bize bildirilmektedir. Tarih kaynaklarında bu kıssa için bak. Umara b. Vesime, Kitabu

Bed’i’l-Halk, s. 103-121; Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 282-285; Sa’lebi, Araisu’l-

Mecalis, s. 279-286; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 262-263; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s.

170-172. İbn Kesir, ayeti referans olarak göstermekte, ancak herhangi bir açıklama yapmamakta,

verilen rivayetlerin çoğunun İsrailiyat olduğunu belirtmektedir. Bak. İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya,

s. 424. Davud’un durumu ile ilgili bir yorum için bak. A.H. Johns, “David and Bathsheba: A Case

Study in the Exegesis of Qur’anic Story-telling”, MIDEO 19, (1989), s. 225-266; Lindsay, Studia

Islamica 82, s. 78-80.

40. Yüzük taşıyıcısının Suddi tarafından verilen ismi Cerade’dir. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-

Muluk, c. 1, s. 295.

41. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 159, Vehb b. Munebbih’ten naklen. Taberi, Tarihu’l-

Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294, Vehb b. Munebbih’ten naklen; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk,

c. 22, s. 246. Şu ifadeleri karılaştırınız: “Süleyman, hatanın kendisine ulaştığını anladı.”, Sa’lebi,

Araisu’l-Mecalis, s. 323; “Süleyman, kendi evinde kadının puta tapma eziyetinden dolayı Allah’ın

kendisine müdahale ttiğini anladı.”, Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 324;“Süleyman, imtihane dildiğini

anladı ve koşarak evden çıktı.”, Kisai, [Kısasu’l-EnbiyaA.A.] c. 2, s. 294;“Süleyman hatasını anladı.”,

İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 184. Ayrıca İbnu’l-Esir, her iki olay arasında doğrudan bir

bağlantı kurarak, Sahr’ın, Süleyman’ın evinde kendisine tapınılan bir put olarak aynı zamanda

tahta oturduğunu belirtir. s. 185. Taberi de bu bağlantıyı kurar. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-

Muluk, c. 1, s. 294, Vehb b. Munebbih’ten naklen. Yine şu cümleyi de karşılaştırınız: “Süleyman,

hatanın kendisine ulaştığını anladı”, Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 26, s. 181.

Page 13

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

225

bulmuş, yüzüğü parmağına takmış, hükümdarlığı tekrar kendisine dönmüş, daha

sonra da cin sarayı terk etmiştir. Daha sonra Süleyman, cinnin yakalanmasını ve

taştan yapılmış bir küpün içine konarak denize atılmasını emretmiştir.42

Sahr olarak bilinen cinnin yerine geçtiği Süleyman, hakimiyet konusu ile ilgili

olarak yeniden yorumlanabilir: Tartıştığımız ilk yorum, Süleyman’ın tabiat alemine

hakim olma teşebbüsü ile ilgili, ikincisi de kendisine hakim olma teşebbüsü ile ilgili

iken (çünkü Süleyman, kendisini aşık olmaktan alıkoyamamış ve kendisini sıkıntı-

ların içinde bulmuş; bir süre tahtı tutmak için vezirine muhtaç olmuştur), burada

‘asıl’ Süleyman’ın daha önce bilinen şekliyle artık yaşamadığı bir sırada yerine, kendi

iradesi dışında tıpkı kendisi gibi birisinin geçmesi suretiyle kontrolünün tamamiyle

kaybolması söz konusudur. Böylece Süleyman peygamber, gözle görülür faaliyetleri ile

ilgili hâkimiyetini etkin biçimde kaybetmiş ve kendisinin gerçek Süleyman olduğuna

inanmadığını iddia eden kimseleri engelleyememiştir. Krallığı kaybetmek, Peygam-

ber kıssalarındaki benzer motiflerdedir. –Nitekim Süleyman’ın babası Davud’un,

Batşeba ile ilişkisinden hemen sonra tahtını kaybetmesi43; Peygamber’lerin hayat

hikayeleri, Yunan trajedileri gibi, çoğunlukla tersine çevirme prensibi üzerinde

işlemektedir (öfke ve hüznün, sürgün ve krallığın birbirini izlemesi)44- Fakat birinin

dış görünüşünü kaybedip başka şekle girmesi olağan dışıdır. Ayrıca herhangi bir

kimse, sadece literal bir tasvir olarak değil de, aynı zamanda Süleyman’ın, çocuğunu

emniyetle korunması için bulutlara teslim etmesi hakkında (a) şıkkında verilen

açıklamada ortaya konulan cinlerden korkma olayına uygun psikolojik açıklamalar

olarak baktığı takdirde bu olaylar ilginçtir.

Yukarıda verilen kıssanın bu versiyonu, İbn Kesir’in Kısasu’l-Enbiyâ’sı dışın-

daki bütün kaynaklarda verilen standart biçimidir. İbn Kesir ise, bu gibi rivayetler-

den epeyce söz etmekte, daha sonra kendisinin bu rivayetlerden uzak olduğunu

vurgulamakta, bu hikayelerin çoğunun sadece efsane olduğunu, bazılarının ise

tamamen zararlı olduğunu açıklamakta, okuyucuya, kıssanın birkaç versiyonunu

verdiği Tefsir’ine başvurmasını önermektedir.45 İbnu’l-Esir’in muhakkiki Ebu’l-Fida

42. Bu rivayet için bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 154-64; Taberi, Tarihu’l-Umem

ve’l-Muluk, c. 1, s. 293-295; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 322-325; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s.

293-295; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 243-246; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih,

c. 1, s. 182-185. Bu olay ile ilgili olarak verilen bütün dikkat çekici detaylar için bak. Fahruddin

Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 26, s. 181; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, tahkik: Yusuf Abdurrahman

el-Mar’aşali, (4 cilt, Beyrut, Daru’l-Ma’rife, 1987), c. 4, s. 38-40. Daha fazla kaynak için ise bak.

İbnu’l-Cevzi, et-Tabsira, (Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986), c. 1, s. 295-300.

43. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 285; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 287; Kisai, Kısasu’l-

Enbiya, c. 2, s. 264; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, [muhtemelen c. 1, A.A.], s. 183.

44. R. Girard, Violence and the Sacred, (London, John Hopkins, 1977), s. 150.

45. İbn Kesir, okuyucularına, bu kıssanın birkaç versiyonunun verildiği Tefsir’ine bakmalarını önerir.

Page 14

226

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

Abdullah el-Kâdî, İbnu’l-Esir’in metnine ait bir dipnotta, bu rivayetlerin neden

doğru olamayacağına dair bazı delilleri vermekte46 ve şöyle demektedir: Eğer cin-

ler peygamber rolüne girebilmişler ise, o zaman onların hukukuna, şeraitine nasıl

güvenebiliriz? Herhangi bir kimse, cinnin bir peygamberin hanımlarının yanına

girmesine Allah’ın izin vereceğini nasıl düşünebilir? Hangi peygamber hükümdar-

lığını ve peygamberliğini bir mühür yüzüğe bağlar?47 Allah neden peygamberinin

suretini değiştirsin? Bu endişelerin tamamı doğrudur ve gerek İbn Kesir’in, gerekse

Abdullah el-Kâdî’nin neden bunu problem olarak gördüğünü anlamak çok basittir.

-ki bir kimsenin, yabancı birisinin kendi hayatına hükmetmesini engellemekten

aciz olabileceğine dair bir düşünce insanı rahatsız eder; özellikle de bu kimse dinî

bir şahsiyet, ahlak ve kanun koyucu bir otorite ise...- Fahreddin Razî de bu konuyu

kapsamlı bir şekilde Tefsir’inde ele almış ve şu iddialarda bulunmuştur: 1) Cinler

peygamberlerin suretine giremez. 2) Cinler insanlara bu şekilde davranamazlar.

3) Allah’, bir cinnin Süleyman’ın hanımlarına hakim olmasına müsaade etmez. 4)

Süleyman’ın, hanımının davranışlarını onayladığı ve kendisinin haberi olmadan

hanımının puta taptığından dolayı suçlanmadığı düşünülemez.48

Bununla birlikte konu ile ilgisi olmadığı için hikayeleri reddetmek, çok yaygın

olmalarındaki gizli etkilerinin yanlış olduğunu göstermek içindir. Ayrıca Abdullah

el-Kâdî ve Fahreddin Râzî’nin endişeleri Sahr isimli cinnin hikâyesi kapsamında bir

Bak. İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 38-40. Tarih kitabında ise “taht üzerindeki ceset”

ile ilgil bir çok hikayenin israiliyattan ibaret olduğunu belirtir. Bak. İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s.

422. Bu bağlamda konuyu, Eski Ahit’in (İncil) Arami dilindeki hikayeleri ile karşılaştırmak dik-

kate değer bir husustur. Bu konuda bak. L. Ginzberg, The Legends of the Jews, (Philadelphia, The

Jewish Publication Society, 1947), c. 4, s. 125-176. Bu olaylar arasında benzerlikler bulunmasına

ve belli başlı tarihi olaylar olmalarına rağmen, doğrusu iki gelenek arasında çakışmanın az olması

dikkate değer bir husustur.

46. Bak. İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 182-183, Ebu Şuhbe’nin görüşlerinden naklen.

47. Mühür yüzük, şerefin somutlaşmış örneği olarak anlaşılabilir. Girard şunu söyler: “Bu şerefe sahip

olan kimseler, kendi güçlerinin yüz kat daha fazla olduğunu düşünürler. Bundan mahrum olanlar

ise tamamen engellendiklerinin farkına varırlar.” Girard, Violence and the Sacred, s. 152. O aynı

zamanda, ilahlar tarafından, kendi takdir yetkilerine bağlı olarak hem verilen hem de alınan bir

ödül olduğunu belirtir. Bundan dolayı kaynaklar, yüzüğün gücü ile ilgili olarak farklı açıklamalar

vermektedirler. Yüzüğün, insanları ve cinleri Süleyman’a boyun eğdirmeye neden olduğu da bu

açıklamalar arasındadır. Karşılaştır: Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 158; Sa’lebi, Araisu’l-

Mecalis, s. 291, 309; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 245, Vehb b. Munebbih’ten

naklen; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 185. Kisai, ilgi çekici şu ayrıntıları da ilave etmektedir:

Yüzük daha önce Adem’e ait idi, ancak Adem cennetten kovulduğu zaman kendisinden alındı.

(Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 278-279); Süleyman iktidarı kaybetmeden önce boyun eğmeyi

kabul etmeyen isyankar Sahr, iktidar tekrar krala iade edildikten sonra boyun eğmiştir. [c. 2, A.A.]

s. 319. Kanaatlerimize ilave edilecek bir husus da, yüzüğe bağlı olan egemenliğin Allah tarafından

değişik şekillerde yapılan bir lütuf olduğudur.

48. Bak. Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 26, s. 182.

Page 15

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

227

derece giderilmektedir. Bütün kaynaklarda (elbette hikayeyi Tarih’inde vermeyen

İbn Kesir’den başka; ki bu detaylar sadece Tefsir’inde verilmektedir)49 İsraillilerin,

Süleyman olduğunu zannettikleri bir kişiden, sıradışı kararlar vermeye başladığı

zaman şüphelendikleri bize bildirilmektedir.50 Onlar daha sonra adamda herhangi

bir farklılık görüp görmediklerini sormak üzere Süleyman’ın hanımlarına başvur-

muşlardı. Sadece bazı rivayetlere göre51, Süleyman’ın hanımları ağlamaya başlamış,

kendileri hayızlı iken adamın kendileriyle beraber olmak istemesi üzerine İslam

hukukuna göre doğal olarak onu reddetmişler.52 (Bu arada Taberi ve Sa’lebi de,

sahtekarlık yapan kişinin cünüplükten dolayı yıkanmadığına, cünüplükten dolayı

yıkanmak için Süleyman tarafından iktidar yüzüğünün çıkarılmasının, yüzüğü yüksek

yerden çalması için Sahr isimli cinne fırsat verdiğine biraz alaylı bir şekilde dikkat

çekmektedir.)53 Bazı rivayetlere göre cin daha sonra adamların şüphelendiklerini

farketmiş ve kaçmış; diğer bazı rivayetlere göre ise insanlar kendisinin önünde

toplandıkları ve Tevrat’ı okudukları zaman orayı terk etmiştir.54 Böylece biz her ne

kadar peygamberleri taklit eden cinlerin kanununa güvenemesek de, bazı şeylerin

doğru olmadığını anlayabiliriz ve kolayca cinlerin kaçmasını sağlayabiliriz. Her ne

kadar cin teorik olarak peygamber hanımlarına ulaşabilse de, cinin arzuları, her-

hangi bir Müslüman erkeğinkinden o kadar farklıdır ki hanımlar onların arzularına

kendilerini teslim etmezler ve böylece hanımlara hiçbir erişme garantisi yoktur.55

49. Bak. İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 38, Katade ve Suddi’den naklen; c. 4, s. 39, İbn

Abbas’tan naklen. Burada şeytanın İsrailoğulları’nın kalbine Allah tarafından yerleştirildiğini

reddetmektedir.

50. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 164; Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294,

Vehb b. Munebbih’ten naklen; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 324, İbn İshak’tan naklen; İbn Asakir,

Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 251, Hasan’dan naklen; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, [muhte-

melen c.1, A.A.] s. 184. Karşılaştır: Kisai, Kısasu’l-Enbiya, s. 318, İbn Abbas’tan naklen, “İnsanlar,

daha önce Süleyman ile ilgili olarak duymadıkları şeyleri de duymaya başladılar.”

51. “sadece hayızlı oldukları dönemde kadınlarla birlikte olmak istiyordu.”, Umara b. Vesime, Kitabu

Bed’i’l-Halk, s. 160; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 253, Hasan’dan naklen.

52. “Süleyman kılığına giren kişi, Süleyman’ın hanımlarının yanına girdiğinde kendisini reddediyorlardı.

Çünkü hanımları hayızlı iken yanlarına geliyordu.”, İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s.

252. Kadınların, kendilerinden faydalanması için Süleyman’a müsaade edip etmedikleri ile ilgili

olarak Asaf’ın sorusuna cevap kesin bir “hayır”dır. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s.

253. Karşılaştır: Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 160, Hasan’dan naklen.

53. Şeytanın işlerinden arınmanın önemi için bak. Awn, Satan’s Tragedy and Redemption, Winter,

al-Ghazali on Disciplining the Soul. Bahru’l-Fevaid, dinî arınmanın nasıl sağlandığına işaret

etmesi bakımından ilginç bir kaynaktır. Bak. Meisami, The Sea of Precious Virtues, özellikle s.

22, 65, 100, 103, 179.

54. Dua, inanan kimseyi İblis’e karşı korumada oldukça etkilidir. Her ne zaman İblis dua sesini işitse,

geçici de olsa kaçar. Bak. Awn, Satan’s Tragedy and Redemption,s. 51, Muslim’den naklen, 2:5-6.

(Müslim, Mesacid 73, Musafirin 212)

55. Kadın hayızlı olduğu sırada cinsel ilişkide bulunma konusunda Bak. Bahru’l-Fevaid. “Eğer bu ya-

Page 16

228

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

Bu durum tarihsel açıdan Süleyman bağlamında söz edilmediği halde, bir hadiste,

rüyalarımızda şeytanın Hz. Muhammed’in suretine girmesini Allah’ın ebediyyen

engellediği bildirilmektedir: Eğer Hz. Muhammed’i rüyada görürseniz, onun size

söylediği her şeyin güvenilir ve gerçek olduğundan emin olabilirsiniz.56 Onun için

bu, Süleyman kıssasının makul ve uygulanabilir olduğunun hem dolaylı bir tasdiki,

hem de bir sınırlandırma olarak okunabilir. Bir cinnin, peygamberin suretinde

görünebileceği ihtimalini sağladığı için bir tasdik; cinlerin yapabilecekleri şeylerin

ölçüsü konusunda bir kısıtlama belirlediği için de bir sınırlandırmadır.57

Bu nedenle Süleyman uzakta iken sürekli kötülük yapılmıyordu. Süleyman

şöyle bir sıkıntı çekmiş olmalı: Umara ve İbn Asakir, Süleyman’ın, cinnin kendisini

öldürmeye geleceğinden korktuğu için kaçtığını bize bildirmektedir58. Her ikisi

de Süleyman’ın kaçtığı konusunda hemfikirdir. Hiç kimse Süleyman’ı tanımamış,

kendisinin kral ve peygamber Süleyman olduğunu söylediğinde de inkar etmişler,

pılmış ise ve bunu yapan kimse de bu işi meşru görmüş ise kafirdir; eğer bunun meşru olmadığını

düşünerek yapmış ise o zaman günahkardır.” Bak. Meisami, The Sea of Precious Virtues, s. 97.

56. Bak. T.J. Winter, al-Ghazali, The Remembrance of Death and the Afterlife, Kitabu zikri’l-mevt ve

ma ba’dahu, Book XL of the Revival of the Religious Sciences. İhyau Ulumi’d-Din, (Cambridge,

Islamic Texts Society, 1989), s. 156. Yazar aşağıdaki hadisi Buhari (İlim, 38) ve Muslim (Ru’ya,

10)’den nakletmektedir: “Her kim beni rüyasında görür ise beni gerçekten görmüştür. Çünkü

şeytan benim suretime girmez.”

57. Bu konuda sözde şeytan ayetleri olayı ile ilgili sözleri dikkate almak da ilginçtir. Taberi’nin rivaye-

tinin konu ile ilgili olan kısmı şöyledir: (Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 550-552,

Muhammed b. Ka’b el-Kurazi ve Muhammmed b. Kays’tan naklen. Bu rivayet tam anlamıyla

çürütülmüştür. Bu konuda mesela bak.: Fahruddin Razi, Tefsiru’l-Kebir, c. 23, s. 44-48; ayrıca çağdaş

alimlerden Tammam Hassan, el-Beyan fi ravai’i’l-Kur’an (l mücelled, 2 cilt, Kahire, A’lamu’l-Kutub,

2000), c. 2, s. 326-330) Kur’an okuduğu sırada HZ. Muhammed’in diline bazı sözleri söyletmesi

şeytana bildirilmiş (elqa’ş-şeytan ala lisanihi: burada kullanılan elqa fiilinin 38 Sad 34’teki gibi

olduğu belirtilmelidir), orada tapınılan putların isimlerini söylemesine neden olmuştur: “Bunlar

kutsal dişilerdir ve doğrusu onların şefaati/aracılığı umulur.” Şeklindeki ifadesi (Bu şekildeki çeviri

için bak. J. Burton; “bunlar kendini beğenmiş turnalardır” şeklindeki çeviri için ise Bak. A. Rippin,

The Qur’an: Formative Interpretation, Ashgate, Variorum, 1999, s. 347-366; W. Muir, The Life of

Mahomet,(London, 1877), s. 86) Mekkeli dinleyenlerin çok hoşuna gitmiştir. Ancak Cebrail, Hz.

Peygamber’’in ne yapmış olduğunu kendisine haber verdi, Peygamber ise hemen tövbe etti ve

korktu. Bunun üzerine Allah bu sözleri ortadan kaldıracak şu ayeti gönderdi: “Senden önce hiç bir

resul ve nebi göndermemiştik ki, bir şey temenni ettiği zaman Şeytan onun temennisine karışmış

olmasın. Fakat Allah şeytanın attığını ortadan kaldırır, daha sonra kendi ayetlerini sağlamlaştı-

rır...” (22 Hac 52; fiillerin kullanımına tekrar dikkat et.) Şeytanın ilavesi, peygamberin tövbesi ve

durumu düzeltmek için son ilahi müdahalenin Süleyman’ın durumuna benzemesi ilginçtir. Yine

de biz, hem şeytanın gizli varlığını, hem de Allah’ın vahyine ve hükümlerine dikkatli bir şekilde

bakmak suretiyle delillerini anlayabiliriz.

58. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 159, Hasan’dan naklen.

Page 17

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

229

daha da kötüsü kendisini vurmuşlardır.59 Birçok rivayete göre Süleyman aç kalmış

ve kendisine yapılacak yardımı beklemiştir. Fakat daha sonra yüzüğü bulmuş, her

şey kendisine boyun eğmiş ve daha önce olanlardan dolayı da af dilemiştir. Bu

kıssanın bazı versiyonlarına göre ise Süleyman, bu sıkıntılı sürece zor katlanmış,

fakat hayırsever bir aile tarafından kabul edilmiştir. Ki bu aile, Süleyman’ı, dönemin

en güzel kadınlarından birisi olan kendi kızlarıyla evlendirmişlerdir.60 Bu arada,

kendisini kral ve peygamberleri olarak tanıtan bir cinnin yönetiminde iken kötü

sonuçlara maruz kalmış olabileceği zannedilen toplum ise ne ilginçtir ki iyi yönetilmiş

gibi görünmektedir. Elbette kıssanın mesajı, “gizli şeytanın esiri olma konusunda

üzülme, o oldukça zararsızdır.” şeklinde olamaz. Kıssada bizim ilgi odağımız toplum

mu yoksa Süleyman mı?

Hatta “Sahr, Süleyman’ın gizli şeytanıdır.” demek uygun olabilir mi? Peter

Awn, İslam tasavvufunda şeytan figürünün psikolojisi ile ilgili çalışmasında, Adem

ile İblis/Şeytan arasındaki ilk mücadelenin, bütün erkek ve kadınların anlaşmaz-

lıklarında yaratılıştaki şeytani güç ile nasıl yeniden yaşandığını anlatmaktadır. O

şöyle demektedir:61

Sadece Adem ile İblis arasındaki ilişkileri tasvir eden kıskançlık ve nef-

retin, onları ebediyyen birbirine bağlama işini görmesi tam bir tesadüf-

tür. Onlar asla birbirinden kurtulmayacaktır, her birisinin kaderi diğerini

yakından ilglendirmekte idi. Onların anlaşmazlığı, tekrar tekrar onların

neslinden gelen “birbirlerinin düşmanlarının...”(2 Bakara 36) hayatında da

tekrarlanmaktadır:

İblis’in itibarını kaybetmesi ile Süleyman’ın gücünü ve itibarını geçici olarak

59. “Bazıları Süleyman’a saldırmış, sopa ile vurmuş ve yaralamışlar.”, Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-

Muluk, c. 1, s. 295, Suddi’den naklen; “sopa ile başına vurmuştur”, Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s.

294; “sırıkla kendisini vurmuştur.”, İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 250; “kendisini

yalanladılar, vurup yaraladılar.”, İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 185. Karşılaştır: İbn Kesir,

Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 39, Suddi’den naklen. Bu olay, tarihi olayda anlatılan Hz. Nuh’un

durumu ile doğrudan benzerlik kurulabilir. Karşılaştır: Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 55’te de benzer

bir şekilde Nuh peygamber’in vurulduğu ve bir sopa ile dövüldüğü bildirilmektedir. Peygamber’lerin

davranışını tasvir eden Kur’an pasajları, peygamberlerin delilik ve yalancılıkla itham edilmesini

de hemen reddetmektedir. Buradaki gerçek şudur: Süleyman kıssasında, Süleyman peygamber,

insanların inanmaması nedeniyle değil, sadece inanmayanların kendi sevgili bildikleri ve tanıdıkları

peygamberin ilginç bir duruma düşerek tanımamaları nedeniyle kınanmıştır.

60. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 159-160, İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s.

254. Her ikisi de Hasan’dan naklen.

61. Awn, Satan’s Tragedy and Redemption, s. 44. Freud’un Şeytana ilişkin düşüncesi ile ilgili ilginç

bir örnek için Bak. S. Freud, A Seventeenth Century Demonological Neurosis, (Vintage, The

Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, c. xix (1923-1925),

2001), s. 85-87.

Page 18

230

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

kaybetmesi arasında da ilginç benzerlikler vardır: Her ikisi de dahili ve harici bir

dönüşüm geçirmiştir. Nitekim İblis, bütün gücünden mahrum bırakılmış, melek

biçiminden şeytan biçimine dönüşmüş, ismi değişmiş ve tövbe kapısı kendisine

kapatılmıştır;62 Süleyman da bütün gücünden mahrum bırakılmış, tanınan bir

peygamber biçiminden ya cinne veya bazı isimsiz yani tanınmayan şeylere dönüş-

müş, kendi ismini insanlara söylemeye çalıştığında, insanlar kendisini yalanlamışlar

ve kırk gün süre ile tövbe kapısı kendisine kapatılmıştır. Bu durum, herhangi bir

şekilde Süleyman’ın kötü olduğu izlenimini vermez; daha çok Süleyman ile İblis/

Sahr arasındaki sınırları bulandırmaya yarar.

O halde cin olan Sahr kimdir? Sahr’ın kişiliği ve Süleyman kıssasındaki öyküsel

amacı ile ilgili olarak hangi sonucu çıkarabliriz? Sahr, öykünün hem içinde, hem de

dışında bulunmaktadır. Bazı rivayetlerde Sahr, Süleyman cinleri ilk defa kendi kont-

rolü altına aldığı63, birçok rivayete göre ise taşın sessiz bir şekilde nasıl kesildiğine

dair sorunu çözmek amacıyla onları topladığı zaman64 ortaya çıkmaktadır. Bazen

Süleyman’ın hanımını puta tapmaya teşvik etmek amacıyla ortaya çıkmakta65, çoğu

kez de bu putları yapmak amacıyla kullanılmakta66; bazen de değirmen işlerinde büyü

yapmak için çağırılmakta,67 genel olarak da öyküde adeta Süleyman’ın sarayında

ve onun tahtında şeklini değiştiren birisi olarak görünmektedir.68 Bazı rivayetlerde

Sahr, Süleyman’ın tahtını yapmıştır.69 Bazılarında ise denizin hakimi olarak takdim

edilmektedir.70 (ki deniz, kıssanın birçok versiyonunda değişmez bir husustur.) İbn

Asakir’de Süleyman’ın, şeytanın şefkati/nezaketi ve güzel davranışları nedeniyle

62. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 34.

63. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 279.

64. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 309; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 281. Karşılaştır: İbn Kesir, Tefsiru’l-

Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 38, Katade’den naklen.

65. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 155; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 244,

İbn Abbas’tan naklen. Her iki rivayete göre de İblis, bu görevi tamamlaması için Sahr’ı gönder-

miştir.

66. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 156; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 244,

İbn Abbas’tan naklen.

67. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 161-162; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s.

249-250, İbn Sim’an, İbn İshak ve diğerlerinden naklen.

68. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 158-159; Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s.

294; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 323; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 245-246; İbnu’l-

Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 184. Karşılaştır: İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 38-40.

69. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 306, Vehb b. Munebbih’ten naklen; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s.

283. Muhtemelen Sahr’ın tahtı yapmasından ve Süleyman’dan başka tahta çıkma yeteneğine sahip

tek kişi olduğundan dolayı. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 306. Karşılaştır. İbn Kesir, Tefsiru’l-

Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 40, İbn İshak’tan naklen.

70. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 323.

Page 19

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

231

başlangıçta Sahr’ın hayatını bağışladığı bildirilmektedir.71 Gerçekten de Kisaî, IX.

Yüzyıl tarihçisi Umara b. Vesime ve Suriyeli tarihçi İbn Asakir cinni, Süleyman’ın

arkadaşı olarak takdim etmektedirler: Umara ve İbn Asakir, peygamberin/Süleyman’ın

cinne nasıl ikramda bulunduğunu, onu kendisine nasıl yakınlaştırdığını, onunla nsaıl

istişare ettiğini ve akşamları deniz sahilinde beraber nasıl dolaştığını anlatmaktadır.72

Kisai ise peygamberin/Süleyman’ın deniz kenarında kendisi ve cin için yaptırdığı,

içinde cin ile yan yana yaşadığı bir saraydan söz etmektedir.73 Tasavvufi metinler,

bir kimsenin çok yakın cin arkadaşının olmasının tehlikeleri konusunda uyarıda

bulunmakta; aynı zamanda akşam vakitlerinde şeytani fitnelerden dolayı artan

riske de vurgu yapmaktadır.74

Tekrarlanan deniz motifi, söz konusu etmeye değer bir konudur. Dikkate değer

olan sadece denizin hakimi olan ve Süleyman ile birlikte deniz kenarındaki sarayda

yaşayan Sahr’ın, Süleyman ile birlikte deniz sahilinde yürümesi, Süleyman’ın iktidar

yüzüğünü denize düşürmesi, nihayet denizin dibinde taştan yapılmış bir küpün

içine hapsedilmesi75 değildir.

SAHR İLE İLGİLİ

ANLATIMLAR

Umara b.

Vesime

Taberi Sa’lebi Kisai

İbn

Asakir

İbnu’l-

Esir

İbn

Kesir

Sahr denizin sahibidir

Sahr, Süleyman’ın esaretinden

kaçmıştır

Sahr, cinler tarafından

yakalanmıştır...

...veya mühür yüzüğü

vasıtasıyla Süleyman’a yardım

etmek için çağrılmıştır

Sahr, insanların geleceği

bildiğine dair iddiasına

gülmüştür

Sahr, taş kesme problemini

çözmüştür

Sahr, el değirmeni problemini

çözmüştür

Sahr, Süleyman’ın tahtını

yapmıştır

71. Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 249.

72. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 162.

73. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 293, “Sonra Sahr denizin kenarında Süleyman için bir saray

yaptı ve onunla beraber sarayda oturdu.”

74. Awn, Satan’s Tragedy and Redemption, s. 46. Yazar, İblis’in bu etkisinin Hadis’te yaygın olarak

bildirildiğini iddia eder.

75. Daha önce Süleyman tarafından hapsedilen cinlerin, denizin derinliklerinden tekrar ortaya çık-

ması ile ilgili örnekler için bak. Elf Leyle.Kisai’ye göre Süleyman doğduğu zaman İblis yetmiş gün

boyunca denizin dibine dalmıştır. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 268. Ancak Sahr’ın, denize

değil, bir göle daldığına dair rivayet de vardır. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 319. Su, kıssada

başka bir rol daha oynamaktadır: Süleyman, yemek için bir parça kuru ekmek bulduğunda, gelen

bir dalga ekmeği elinden alıp götürmüştür. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 294; İbn Asakir,

Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 253.

Page 20

232

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

Sahr, heykel isteme konusunda

Süleyman’ın hanımını

aldatmıştır

Süleyman, hanımı için bir

heykel yapmasını Sahr’a

emrtmiştir

Sahr, deniz yakınında bir

yer yapmış ve Süleyman ile

beraber burada yaşamıştır

Sahr, Süleyman’ın kılığına

girmiş ve yüzüğü çalmıştır

Sahr, yanlış karar vermiştir...

Sahr, hayızlı kadınlar

istemiştir..

...Sahr, ibadet için söz konusu

olan necaseti gidermemiştir

Sahr, tahtın altındaki sihirli

formülü gizlemiştir

Sahr, kendisine Tevrat

okununca kaçmıştır...

...veya Sahr Süleyman’ı

görünce kaçmıştır

...veya Sahr kendi isteğiyle

kaçmıştır

Sahr, Süleyman’ın yüzüğünün

görülmesiyle rezil olmuştur

ve...

Sahr, hapsedilmiş ve denize

atılmıştır

Tablo 3: Sahr ile ilgili anlatımlar76

Aynı zamanda Sa’lebi’ye göre Süleyman, denizin dibini araştırmak üzere

dalgıçlar göndermiş77, hem Sa’lebi hem de Kisai’ye göre ise Süleyman, normalde

denizdeki bütün canlıları/yaratıkları besleme görevi Allah’a ait iken bu görevin

bir gün için kendisine verilmesini Allah’tan istemiştir.78 Tahmin edilebileceği gibi

Süleyman bu iki teşebbüste de başarısız olmuştur. Süleyman’ın, esrarını öğrenmek

istediği, hakim olmak istediği, cinlerinin önce derinliklerinden ortaya çıktığı sonra

da hapsedildiği deniz, peygamberin farkında olmadığının simgesi olarak görülebilir

mi? Jung’a göre “Deniz, farkında olmamanın tercih edilen sembolüdür.”79 Benzer

bir not konusunda Wendy Doniger O’Flaherty de şu yorumu yapmaktadır:

76. Bu kıssa, bütün detaylarıyla İbn Asakir’de bulunmaktadır. Ancak burada şeytan Zevba diye isimlen-

dirilir. Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 291, Kurra b. Atiye’den naklen. Krşılaştır:

İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 292.

77. Denizin dibinin, yetmiş yıllık yolculuk mesafesinden daha uzun olduğu bildirilmektedir. Bak.

Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 304, Vehb b. Munebbih’ten naklen.

78. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 280-281. Bu, Davud’un, bizzat kendi sorumluluğunu üstlen-

mesine izin verilmesi isteğini yansıtmaktadır. Karşılaştır: Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 280; Kisai,

Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 260-261’de isteğin yansıtılması daha belirgindir.

79. Bak. C.G. Jung, The Archetypes and the Collective Unconscious, çeviri: R.F.C. Hull, (London, Ro-

utledge & Kegan Paul, 1968), s. 177-178.

Page 21

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

233

Çocuğun (ya yunus veya pinokyo) atılmış yüzüğünü yutan balı-

ğın, yıllar sonra ancak yeniden yüzüğü ortaya çıkarması, geçmi-

şin devam ettiğinin hatırası ve belki de şuuraltına ait bir sembol-

dür. Bu sembolizm yaygındır, hatta gerçeği söylemek gerekirse bir

prototiptir.80

Belirtilmesi gereken bir husus da şudur: Sahr daima Süleyman’ın suretine

girerken, Süleyman’ın/peygamberin kendi suretini koruyup korumadığı81, niteliği

belirtilmeyen başka bir surete girip girmediği82 veya düzenli bir kimlik değişikliğiyle

cinne dönüşüp dönüşmediğine83 dair farklı rivayetler vardır. Yine bazı rivayetlere

göre Sahr, Süleyman’ın kendinden geçmiş karısının kardeşinin suretine girmiştir.84

Ki Süleyman’ın, bu kadını, daha önce sevdiklerinden daha çok sevdiği bildirilmekte-

dir. Fakat bu sevgi bile, kadının akrabalarının ölümünden kaynaklanan üzüntüsünü

engellemeye yetmiyordu. Üzüntüsüne engel olmak için Süleyman, Sahr’ın ona bir

heykel yapmasını istedi. Ki bu da puta tapma olayına neden olmuştur. Süleyman’ın

bunu yapmasını kendisinden istediği kimsenin Sahr olması manidar değil mi?

Görülüyor ki yanıltıcı ve yanlış bir aşırı basitleştirme, iyilik ile kötülük arasındaki

herhangi bir sabit karşılaşma olduğu için bu durumu ortadan kaldırabilir. (Güzel

ahlakın ve ahlaki etkileşimin böyle tek renkli tasviri hemen hemen bu türün tipik

unsurudur.) Bu durum ile taklit teorisi arasında karşılaştırma yapmak ilginçtir bir

husustur. Eskiden örnek olan şey bir engel, bir rakip olmakta, hatta kriz derinleştikçe

80. Wendy Doniger O’Flaherty, Other People’s Myths: The Cave of Echoes, (Chicago & London, Uni-

versity of Chicago Press, 1995), s. 81.

81. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 295; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 324, her ikisi de

Suddi’den naklen. Ayrıca İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 185. (karşılaştır: İbn Kesir, Tefsiru’l-

Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 38, Suddi’den naklen). Bu ayrıntıların içeriği şöyledir: Süleyman, peygamber

ailesi içinde bir puta tapınma nedeniyle değil, hanımının kardeşinin problemini çözme konusunda

verdiği sözü yerine getirmemesi nedeniyle tahtını kaybetmiştir.

82. Halkın, Süleyman’ı kral olmak istediği için yalancı olarak isimlendirdiklerini Umara b. Vesime

bildirmektedir. Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 163. Taberi ise Süleyman’ın delilik

ile itham edildiğini bildirmektedir. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294. Sa’lebi de,

Süleyman’ın kavmi tarafından tanınmadığı ve kadının esiri olduğu görüşündedir. Ancak pey-

gamberin hangi şekle girdiğini belirtmemektedir. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 323. İbn Asakir

şunu söylemektedir: “durumu değişti ve heybeti ortadan kalktı.” Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti

Dimeşk, c. 22, s. 246. İbnu’l-Esir ise Süleyman’ın şeklinin ve durumunun değişmiş olduğunu, bu

haliyle kendisinin Süleyman olduğunu söylemesinden dolayı da yalancı olarak nitelendirildiğini

bildirmektedir. Bak. İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, [c.1, A.A. ], s. 184. Karşılaştır: İbn Kesir,

Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, c. 4, s. 39, İbn Abbas’tan naklen.

83. Kisai şunu sölemektedir: “Allah onu Sahr’a benzetti ve şeklini değiştirdi.” Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya,

c. 2, s. 294.

84. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 155, İbn Abbas’tan naklen.

Page 22

234

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

yabancı birisi tarafından rakiplerin ayırt edilebilmesinin de bir ayrıcalığı kalmamak-

tadır. Rene Girard’ın ifadesiyle “sistemin içinden sadece farklılıklar algılanabilir;

dışarıdan ise rakiplerin tamamı birbirnin aynı gibi görülebilir. İçeriden benzerlik

görünmeyebilir; dışarıdan ise farklılık görülmeyebilir.”85 Bununla beraber ikizleri

veya kardeşleri karakterize eden öyküleri karşılaştırmalı tasvir olarak dikkate alan

ve hayati önemi olanların dışındaki eğilimleri ayrı bir karakter içinde değerlendiren

Bettelheim’e göre Psikanaliz teorisine başvurmak da ilginçtir.86 Nitekim Bettelheim

şöyle demektedir:

İki kardeş, birlikte var olmak/yaşamak için işlemesi gereken dahili ruhsal

süreçleri temsil eder.87

Bunun yukarıda belirtilen Süleyman ve Sahr arasındaki sınırların belirsizliğiyle

de ilişkisi vardır.

Onun için hâlâ Süleyman kıssasının, belli bir düzeyde şeytana karşı bir direnme

olduğunu tartışabilir miyiz? Doğrusu tartışabiliriz. Peygamber ile cin arasında çizi-

len sınırlar konusundaki herhangi bir belirsizlik, Sahr’ı mücadele edilmesi gereken

düşük güçlü birisi yapmaz. Doğrusu kıssanın bütün farklı versiyonlarında, dünya

malını bir tarafa bırakan, zevklere karşı temkinli duran ve kadınların cazibesinden

sakınan mistik felsefe tekrar tekrar ifade edilir. Bazı kıssalarda Süleyman’ın sahip

olduğu bütün servetin anlamsız olduğu ve Süleyman’ın, bütün servetini sadece Allah’a

hamdetme sözüyle değiştirebileceği belirtilir. Knappert şöyle yazmaktadır:88

Peygamber kıssalarında, insanın Allah ve kadın ile ilişkileri en önemli iki

husustur. Üçüncü olarak da insanın bu dünya ile ilişkisi, özellikle de mal

hırsı gelir.

Nitekim Sa’lebi’de geçtiği üzere Süleyman, kendisine verilen nimetlere hayret

eden bir çiftçiye “Allah’ın çiftçiden kabül ettiği bir şükür ifadesi Davud ailesine

verilenden çok daha hayırlıdır.” demiştir.89 Yine Süleyman, ibadetine engel olduğu

için sevdiği atlarını boğazlamıştır.90 Annesi, bütün gece uyumaması için kendisini

85. Girard, Violence and the Sacred, s. 159.

86. Bettelheim, The Uses of Enchantment, s. 90-6.

87. Bettelheim, The Uses of Enchantment, s. 96.

88. J. Knappert, ‘The Qisasu’l-Anbiya’i as Moralistic Stories’, Proceedings of the Seminar for Arabian

Studies Volume 6, (London Institute of Archaeology, 1976), s. 103-116, 112.

89. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 293.

90. Bu rivayet için Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 151-153; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 302;

İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 240-242; İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s. 441. Bununla

beraber belirtilmelidir ki bütün bu kaynaklar, bu pasajın alternatif yorumlarını da vermektedirler.

Süleyman’ın, atlarını kesmekten çok okşadığı şeklindeki yorum da bu yorumlar arasındadır.

Page 23

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

235

uyarmış, böyle yapanların kıyamet günü kendilerini perişan bulacaklarını belirt-

miştir. İbn Kesir ise fazla uykunun ibadete engel olduğunu söyler.91 İbn Asakir’de

geçtiğine göre de peygamber/Süleyman, akıllı bir adamın eğlence düşkünü veya

hevasının esiri olamayacağını babasına söylemiştir.92 Süleyman’ın hayat hikâyesi,

daha çok kadınların etkili olduğu bir öyküdür. Sebe’ kraliçesi93 ve puta tapan kadın94

ile karşılıklı etkileşim; kaçınılmaz aşkla ilgili kendisini saran öykü95; Sahr isimli cinnin

kınanması96 ile iktidar yüzüğünün verilmesi ve saklanması konusunda97 konuşma

yetkisi verilen kadın. Hatta Süleyman’ın uzun süre kendisiyle değişim yaşadığı

perçemli karınca da dişi idi.98 Süleyman, kadınlara karşı eğilimi ve duygusallığı

nedeniyle sık sık yanlış yapıyordu.

Bundan dolayı kesinlikle insanın dahili şeytanlarla mücadelesinin, hem nefsin

hem de kalbin ayartmalarına karşı direnmesinin kusursuz örneğinin kıssa boyunca

örneklerle gösterildiğini söyleyebiliriz. Bununla beraber şunu da söyleyebilirirz:

Kıssa, cin ile peygamber/Süleyman arasındaki fiziksel sınırların belirsiz olmasıyla,

onun deniz motifini kullanmasıyla, Süleyman ile Sahr’ın hem düşman hem de dost

91. İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s. 434, İbn Mace tarafından rivayet edilen bir hadisten naklen; karşılaştır:

İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, c. 276.

92. Bak. İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 236, İbn Abbas’tan naklen. Benzer bir ifade için

Bak. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 128. Bir karıncanın Süleyman’ı uyardığına ilişkin bilgi

için Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 296. “şehvetin ve gülmen seni kuşatmasın/esir almasın”

93. Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 290-292; Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s.

137-150; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 311-322; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 285-293; İbnu’l-Esir,

el-Kamil fi’t-Tarih, c. 1, s. 176-181; İbn Kesir, Kısasu’l-Enbiya, s. 436-440.

94. Yukarıdaki 41. sonnota bakınız.

95. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 297-302. Bu kıssa, çeşitli kaynaklarda yer almaktadır. Mesela çevirisi

yapılan Farsça bir versiyonu için Bak. Meisami, The Sea of Precious Virtues, s. 314-316. Benzer

bir olay için bak. Ginzberg Legends of the Jews, c. 4, s. 175-176.

96. Kadınların şöyle dediği bildirilmektedir: “Eğer Süleyman’ın hafızası kaybolmuş ise ve kararları

bozulmuş ise biz buna dayanmayız.” Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 324. (Taberi’de ise şu ben-

zer ifade, Yahudiler tarafından üretilmiştir: “Eğer Süleyman’ın hafızası kaybolmuş ise biz onun

kararlarını tanımayız.” Bak. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 295, Suddi’den naklen.)

Yine karşılaştır: Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294, Vehb b. Munebbih’ten naklen;

İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 249, Said b. Museyyeb’den naklen; İbnu’l-Esir, el-

Kamil fi’t-Tarih, [c. 1, A.A.] s. 184. Yahudiler halk ile ilgili yorum yaparlarken, burada kadınlar,

Süleyman’ın özel hayatı ile ilgili söz sahibi olmak için uğraştılar. Her şeye rağmen onlar, cinlerin

kötülüklerinin ortaya çıkmasında etkin bir rol oynadılar.

97. Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c. 1, s. 294, Vehb b. Munebbih’ten naklen; s. 295, Suddi’den

naklen; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 323; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 245-246,

Vehb b. Munebbih’ten naklen; Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 293-4; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih,

[c.1, A.A.], s. 184.

98. Umara b. Vesime, Kitabu Bed’i’l-Halk, s. 134-135; Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 297; İbn Asakir,

Tarihu Medineti Dimeşk, c. 22, s. 245-246,Vehb b. Munebbih’ten naklen; İbn Kesir, Kısasu’l-

Enbiya, s. 433.

Page 24

236

M.O. Klar / Çev: A. Ateş

yapılmasıyla, şeytanın muhatapta ne kadar pay sahibi olduğunu göstermektedir.

Galiba kıssasnın çığırından çıkmasının ve bozulmasının nedeni de budur.

Sonuçlar

38 Sad 34’deki kıssalarda çeşitli düzeylerde daha derin anlamlar farkedilebilir:

Süleyman’ın çocuğunun cesedinin tahtı üzerine bırakılması olayı, Süleyman’ın tabi-

ata hakim olması ile ilgili bakış açıları sunmakta ve bu gücün varsayılan sınırları ile

ilgili anlayışımızı pekiştirmektedir. Süleyman’ın yerine vezirinin geçmesi olayı ise

duygusal hayat ile bağımsız-mutlak/dini hayat arasındaki uzlaş(tır)ma konusunda

peygamber tarafından çekilen sıkıntılara işaret etmektedir. Sahr kıssası ise hem şekil

ve kimlik konularına işaret etmekte, hem de bir cinnin zarar verme yeteneğinin ne

olduğu sorusunu ortaya koymakta ve zarar vermede en çok kullanılan vasıtaları-

mızın sınırlı olduğunu tespit etmektedir. Ayrıca her üç açıklama da, Süleyman’ın

karakteri ile ilgili 38 Sad 34. ayetinde açıklanmış olanların dışındaki durumlardan

söz etmekte; hem Süleyman’ın rüzgar ve cinlere hakimiyeti (karşılaştır: 27 Neml 82;

34 Sebe’ 12; 38 Sad 36-38), hem de Belkıs’ın anlatıldığı bölüm içinde cinsel ve dinsel

olarak etkileşimi (krşılaştır: 27 Neml 15-44), ayet için yapılan yorumları bildirmek-

tedir. Ayrıca üç yorumun her birisinin, Süleyman’ın karakterinin, tarihsel kıssalarda

bildirilen diğer özellikleri ile uyumlu olduğu izlenimini uyandırmaktadır.

Bir örnek verecek olursak; Sa’lebi ve İbn Asakir’in (verdiği) Süleyman kıssala-

rının başlangıcında, Süleyman’ın, on üç yaşında iken Davud’un halefi/varisi olarak

isimlendirilmeden önce çözmesi gereken zor sorulardan birisinin şu olduğu anlatılır:

en samimi ve en vahşi nedir? Peygamber şöyle cevap verir: En samimi “içinde ruh

olan cesettir.” En vahşi de “içinde ruh olmayan cesettir.”99 38 Sad 34. ayeti için yapılan

bütün tarihi yorumlar bu kültürel/ahlaki yapıya uygundur: Süleyman’ın kendi çocu-

ğunu koruma girişimi ile ilgili olarak rivayetlere hakim olan yalnız birisinin acizlik

duygusu, Süleyman’ın çeşitli uygunsuz isteklerinde ima edilen en büyük yalnızlık,

Allah’ın affetmesini bekleyerek kırk gün inzivaya çekilmesi ve hükmdarlığına geri

dönmesi. Kisai’de ise soru aynı olduğu halde kelimenin çağrıştırdığı anlam biraz

farklıdır: Orada zıtlık, muhtemelen en iyi ve en kötü şey arasındadır.100 Yine bu

pasaj için yapılan bütün açıklamalar aynı zeminde görünmekte veya en kötü şey

olan ruhsuz ceset, yani bulutlardan atılan Süleyman’ın çocuğunun cesedi, bir ceza

olarak hükümdarlığını kaybedecek ve yalnız kalacak kadar Süleyman’ın dengesini

bozan kendi cesedi, Sahr isimli cinnin kralın kılığına girdiği zamanki cesedi üze-

99. Bak. Sa’lebi, Araisu’l-Mecalis, s. 290, Ebu Hureyre’den naklen; İbn Asakir, Tarihu Medineti Dimeşk,

c. 22, s. 235, Ebu Hureyre’den naklen.

100. Bak. Kisai, Kısasu’l-Enbiya, c. 2, s. 273.

Page 25

“Ve Tahtının Üzerine Bir Ceset Bıraktık” Âyeti İle İlgili Tarihsel Bir Okuma

237

rinde yoğunlaşmaktadır: Bununla beraber açıklamalar cesedin ne kadar önemli

olduğunu da göstermektedir.

Aynı zamanda “Şüphesiz biz Süleyman’ı denedik ve tahtı üzerine bir ceset

bıraktık.” ayetindeki sembolizm, bu pasajlar boyunca ve kıssaların kendi özellikleri

ve işlevleriyle beraber açık bir şekilde görülmektedir. Asla göz ardı edilmemeli ve

akıldan çıkarılmamalıdır ki, masallara/hurafelere karşın bu gibi kıssalar, ortaçağ

tarihçileri ve kıssacıları tarafından Süleyman’ın durumu ile ilgili açıklığa kavuşturu-

lan ve rasyonalleştirilen Kur’anî materyallerin etkili bir ifadesidir. Aslında tarihçiler

bizim saygımıza ve iltifatımıza layıktırlar. Dolayısıyla 38 Sad 34. ayetini okumak,

ortaçağ İslam tarihi kıssaları vasıtasıyla bildirildiği gibi, bu ayettte birçok olayın

görülebileceği fikrini bize vermektedir. Aynı şekilde bu ayet ile ilgili, iç çatışmanın

bir tezahürü veya somut bir örneği olarak Fahreddin Razi tarafından başka görüş-

ler de ileri sürülmüştür. Süleyman’ın küçük çocuğunun -önce cesedinin bulutlar

tarafından götürülmesi, daha sonra da tahta bırakılması şeklinde- iki defa “ölmesi”,

peygamberin/Süleyman’ın kendi çocuğunun ölümünü kabüllenmede çektiği sıkıntıyı

ve bu kabullenme sürecindeki çeşitli aşamaları göstermektedir. Bu nedenle ifade “bir

ceset” şeklindedir. Bunun sonucu olarak ifade “bir ceset” şeklindedir. Süleyman’ın

yerine Vezirinin geçmiş olması durumunda ise, “ceset” ifadesinin, inziva sürecindeki

çabasından önceki Süleyman’ın bedeni olarak belirtildiğini kabul etmek daha uygun

görünmektedir. Peygamber’in parmağındaki hükümdarlık yüzüğünü gevşetmek,

Süleyman’ı krallığa layık kılan ruhun herhangi bir şekilde tehlikeye girdiğinin veya

yok olduğunun farkına varmasını tasvir etmektedir. Bu nedenle çatışma, Süleyman’ın

aşık olma duygusu ile öz eleştiri yeteneği arasındadır. Bununla birlikte bu olay, ayette

vurgulanan “ceset” için konuyla ilgisi olmayan bir ayrıntı ilave etmektedir.

En çok kinayeli, belki de 38 Sad 34. ayeti ile ilgili en yaygın kıssalarda yansı-

tılan husus, Sahr pasajlarına aittir. Burada Süleyman ile onun farkında olmayışı

arasındaki çatışma, peygamber ile diğer cinler arasındaki iktidar mücadelesinde

somutlaştırılmaktadır. Yine de aralarındaki sınırlar belirsiz olmasına rağmen, farklı

iki şahsiyetin duyguları bozulmadan kalmıştır. Ceset açık bir şekilde cinne işaret

etmektedir. Aynı zamanda bu, hem ortaçağ müfessirleri, hem de çağdaş müfessir-

ler tarafından dikkate alınan en problematik açıklayıcı kıssadır ve kıssanın sıkıntı

verdiğinin delilidir. Psikoanalitik düşüce yapısı içinde, bu bağlantıları gizlemeye

yönelik bir girişimin, diyalog boyunca konu ile ilgili bir araştırma yapmaktan daha

az etkili bir tepki olduğunu söylemeye bile gerek yoktur. Kıssa tarafından ortaya

konan dersler çok yönlüdür ve özetlenmesi de kolay değildir. Ancak yukarıda da

belirtildiği gibi, kıssanın neden olduğu sorulara verilen cevaplar, bizzat tarihsel

metinlerde ustalıkla çözülür.

kuran kıssalarından

19 Kasım 2011 Cumartesi

age 1 bilimname XVI, 2009/1, 213-237 “VE TAHTININ ÜZERİNE BİR CESET BIRAKTIK” 38 SÂD 34. ÂYETİ İLE İLGİLİ TARİHSEL BİR OKUMA

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Blog Arşivi